Αλήθεια, μπορεί ένας καπιταλιστής να θεωρηθεί ενάρετος και ότι οι πράξεις του προάγουν το κοινό καλό εκτός από το ατομικό του συμφέρον;
Σύμφωνα με τον Adam Smith, όπως φαίνεται, ναι!
Επειδή η συγκεκριμένη δήλωση κέντρισε και το δικό μου ενδιαφέρον, σήμερα είπα να ασχοληθώ λίγο με τη φάση του, να δω τι έλεγε και να τον κρίνω καλύτερα βρε παιδί μου.
Καταρχάς, οι συστάσεις…
Ποιος ήταν ο Adam Smith;
Αν τύχαινε να περάσεις από την Αγγλία την δεκαετία του 1760, κατά πάσα πιθανότητα, θα άκουγες κάπου αυτό το όνομα, ως ένας εξέχων καθηγητής από το πανεπιστήμιο της Γλασκώβης.
Γεννημένος το 1723 στο Κερκόντι της Σκωτίας, ιδιόρρυθμος, αφάνταστα αφηρημένος αλλά εξαιρετικά οξυδερκής.
Και γιατί μιλάμε για αυτόν;
Διότι ήταν αυτός που έβαλε τα θεμέλια της σύγχρονης οικονομικής σκέψης. Δικαίως, λοιπόν, τον αποκαλούμε μπαμπά της (ή αλλιώς, OG).
Σε αυτόν τον χαοτικό, σκληρό και εντελώς άναρχο κόσμο του 18ου αιώνα, αυτός έδειχνε να βλέπει αόρατους και αθόρυβους νόμους οι οποίοι υπαγόρευαν την αγορά προσδίδοντας συνοχή στην κοινωνία.
Πάμε να δούμε περισσότερα…
Ατομικό Συμφέρον, Συλλογικό Καλό;
Πώς μπορεί το ένα να προκαλεί το άλλο;
Ο Smith παρατηρούσε την αγορά και αναγνώριζε πως μία από τις βασικές δυνάμεις που παρακινεί όλους τους συμμετέχοντες είναι το ατομικό συμφέρον.
Όλα καλά μέχρι εδώ, βγάζει νόημα.
Το “αξιοπερίεργο” φαίνεται να ξεκινάει από την πεποίθηση του ότι το κυνήγι του ατομικού συμφέροντος οδηγεί στο κοινό καλό.
Αντιλαμβανόμενος την αντίφαση, είπα να βουτήξω λίγο βαθύτερα ώστε να κατανοήσω τι σκ@τα ήθελε να πει:
Το ατομικό συμφέρον ωθεί έναν άνθρωπο σε δράση και συγκεκριμένα σε οικονομικές δραστηριότητες για τις οποίες μία κοινωνία είναι διατεθειμένη να πληρώσει.
💬 Στα λόγια του:
“Δεν περιμένουμε το φαγητό μας να προέλθει από την καλοσύνη του χασάπη, του φούρναρη ή του ζυθοποιού αλλά από μέριμνα για το προσωπικό τους συμφέρον.
Δεν απευθυνόμαστε στην ανθρωπιά τους αλλά στην επιδίωξη του ατομικού τους συμφέροντος.”
Αλλά εδώ προκύπτει το εξής εύλογο ερώτημα:
Όταν κάθε δράση έχει ως κινητήρια δύναμη το προσωπικό συμφέρον, δεν θα καταλήξουμε μοιραία στην απόλυτη εκβιαστική κερδοσκοπία;
Εξάλλου, η φύση του ανθρώπου τον σπρώχνει προς την απληστία κάνοντας τον να θέλει πάντα το καλύτερο και το περισσότερο για την πάρτυ του.
Τι τον κρατάει από το να χρεώνει τεράστια ποσά για αυτά που πουλάει και, παράλληλα, να ανταμείβει ελάχιστα αυτούς που απασχολεί;
Και η απάντηση ακούει στο όνομα ανταγωνισμός — με λίγα λόγια, τη σύγκρουση όλων των ατομικών συμφερόντων μέσα σε μια κοινή αγορά
Κοινώς, είσαι ελεύθερος να πουλάς τα προϊόντα σου πανάκριβα και να πληρώνεις ψίχουλα αυτούς που εργάζονται για σένα αλλά έτσι, τα μεν θα μείνουν στο ράφι και οι δε, θα σε εγκαταλείψουν.
Γιατί;
Διότι αν υπερβείς αυτά τα νοητά όρια, δίνεις την ευκαιρία σε άλλους να εκμεταλλευτούν την απληστία σου και… να σου κλέψουν τη δουλειά!
(Οι καταναλωτές θα επιλέξουν φθηνότερες αγορές και οι εργαζόμενοι καλύτερους εργοδότες)
Και ποιος θέτει αυτά τα όρια;
Κανένας άνθρωπος και καμία κυβέρνηση. Μονάχα η συνεχή ζύμωση των αλληλοσυγκρουόμενων ατομικών συμφερόντων μέσα στην αγορά.
Μέσα στο χάος, ο Σμιθ αναγνώριζε έναν αόρατο μηχανισμό ο οποίος έδινε συνοχή στην κοινωνία και δρούσε με γνώμονα δύο δυνάμεις:
- Το ατομικό συμφέρον το οποίο αποτελούσε το βασικό κίνητρο για δράση και οικονομική δραστηριότητα οδηγούσε στο συλλογικό συμφέρον.
- Τον ανταγωνισμό στον ρόλο του ρυθμιστή ανάμεσα στα ατομικά συμφέροντα
💬 Χαρακτηριστικά, έλεγε:
«Μην προσπαθείτε να κάνετε το καλό, αφήστε το καλό να αναδυθεί μόνο του μέσα από την ιδιοτέλεια»
Ο συλλογισμός του Smith οδήγησε στην δημιουργία ενός σχεδίου, μίας μεγάλης εικόνας η οποία θα μπορούσε να παρομοιαστεί με μία ατέρμονη αλυσίδα η οποία ωθούσε τις κοινωνίες σε μία συνεχή — σχεδόν αναπόφευκτη — ανοδική πορεία.
Πάμε να δούμε περισσότερα…
Η Γιγαντιαία Ατέρμονη Αλυσίδα του Smith
Μία αναπόφευκτη ανοδική πορεία για κάθε ελεύθερη κοινωνία
Ποιος ήταν ο μηχανισμός που κρυβόταν μέσα σε αυτή, όμως;
Θα προσπαθήσω να τον αποδώσω σε 7 σκαλοπάτια:
𓊍 Σκαλοπάτι #1:
Το ατομικό συμφέρον οδηγεί στην αναζήτηση πλούτου
Τα άτομα βγαίνουν στην αγορά και επιτελούν οικονομική δραστηριότητα παράγοντας αξία σύμφωνα με τις ανάγκες των υπολοίπων συμμετεχόντων.
Τι τους παρακινεί; Το ατομικό συμφέρον που έχει ως σκοπό την συσσώρευση πλούτου.
𓊍 Σκαλοπάτι #2:
Ο συσσωρευμένος πλούτος επανεπενδύεται
Το ίδιο κυνήγι ιδιοτέλειας ωθεί τους ανθρώπους να επανεπενδύσουν τον συσσωρευμένο πλούτο πίσω στην αγορά.
Αυτό γινόταν υπό την μορφή παραγωγικών εγκαταστάσεων, μηχανημάτων και νέων τεχνολογιών άρα σε ακόμα μεγαλύτερο καταμερισμό της εργασίας.
𓊍 Σκαλοπάτι #3:
Η ζήτηση εργασίας αυξάνεται
Οι νέες παραγωγικές εγκαταστάσεις απαιτούν περισσότερα εργατικά χέρια για να λειτουργήσουν με αποτέλεσμα η ζήτηση εργασίας στην αγορά να αυξάνεται.
𓊍 Σκαλοπάτι #4:
Οι μισθοί αυξάνονται και τα κέρδη μειώνονται
Με την προσφορά εργασίας σταθερή και την ζήτηση να αυξάνεται, οι εργαζόμενοι γίνονται ολοένα και πιο δυσεύρετοι ενώ ο ανταγωνισμός για την απασχόληση τους αυξάνεται ανάμεσα στους καπιταλιστές.
Ο βασικότερος νόμος των οικονομικών θα οδηγήσει τους μισθούς σε υψηλότερα επίπεδα. Αυτόματα, τα κόστη των καπιταλιστών αυξάνονται με αποτέλεσμα να μειωθεί η επιπλέον συσσώρευση πλούτου.
Και πάνω που το σύστημα δείχνει να έχει φρακάρει…
𓊍 Σκαλοπάτι #5:
Ο πληθυσμός αυξάνεται
Οι αυξημένοι μισθοί οδηγούν σε αύξηση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων το οποίο έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των γεννήσεων αλλά και την μείωση της θνητότητας των νέων βρεφών — το 1780 ήταν μεγάλο πρόβλημα
𓊍 Σκαλοπάτι #6:
Η προσφορά εργασίας αυξάνεται
Ο πληθυσμός αυξάνεται, η προσφορά εργασίας αυξάνεται άρα αυξάνεται και ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους εργαζομένους.
Το αποτέλεσμα;
𓊍 Σκαλοπάτι #7:
Οι μισθοί μειώνονται & τα κέρδη αυξάνονται
Ο αυξημένος αριθμός εργαζομένων που ανταγωνίζεται για τις ίδιες θέσεις εργασίας πιέζει τους μισθούς προς τα κάτω, το κέρδος των καπιταλιστών αυξάνεται και η συσσώρευση πλούτου ξεκινάει ξανά.
Και… φτού απ’την αρχή!
Η παραπάνω ερμηνεία από τον Σμιθ δεν αφορά τους οικονομικούς κύκλους όπως τους γνωρίζουμε σήμερα αλλά περιγράφει μία αναπόφευκτη και μακροχρόνια πορεία των κοινωνιών προς εξέλιξη.
Όπως θα κατάλαβες από τα συμφραζόμενα, η συσσώρευση πλούτου κατά τον Σμιθ ήταν κάτι θετικό.
Θεωρούσε πως μέσα από αυτή επιτυγχάνεται όφελος για ολόκληρη την κοινωνία — όχι σε ατομικό επίπεδο αλλά σε συλλογικό.
Εδώ προέκυπτε ένα ερώτημα καίριας σημασίας: Τι θα επέλεγες να κάνεις με τον συσσωρευμένο πλούτο σου;
- Θα τον έριχνες πίσω στην παραγωγή όντας καπιταλιστής;
- Ή θα συσσώρευες πλούτο για χάριν της συσσώρευσης και της καλοπέρασης ως άλλος ένας πλούσιος Skroutz Mc Duck;
Κάτι που σίγουρα θα ακούγεται παράταιρο στα περισσότερα αυτιά του σήμερα είναι πως σύμφωνα με αυτή τη λογική, το να είσαι καπιταλιστής θεωρούταν κάτι ενάρετο και εξαιρετικά ευεργετικό για το σύνολο της κοινωνίας.
Έχει εφαρμογή στο σήμερα;
Για να σε προλάβω, η θεωρία του Smith δεν ήταν τέλεια — απείχε αρκετά για την ακρίβεια.
Καταρχάς, ο τύπος έζησε το 1780 ξέρω ‘γω… Μία εποχή που καμία σχέση δεν έχει με τη σημερινή και θα ήταν άδικο να τον κρίνουμε έτσι.
Για τα δεδομένα του 1780 όμως, ήταν αδιανόητη και έβαλε τις βάσεις για όλες τις μεταγενέστερες οικονομικές σχολές σκέψης.
Ο Smith ήταν αντίθετος με την οποιαδήποτε ανάμιξη της κυβέρνησης στον μηχανισμό της αγοράς και θεωρούσε πως ένα κράτος-επιχειρηματίας δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα επιχειρεί να λύσει.
Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχε καν η έννοια του κράτους πρόνοιας.
Πέραν από κάποια μέτρα για τους φτωχούς, οι κυβερνήσεις επενέβαιναν συνεχώς επιβάλλοντας δασμούς, ποσοστώσεις και τακτικές προστατευτισμού. Βασικός τους στόχος ήταν η διαφύλαξη των προνομίων της άρχουσας τάξης, βιομηχάνων και γαιοκτημόνων.
Παρ’ όλ’ αυτά, δεν ήταν αντικρατιστής.
Θεωρούσε πως ο ρόλος της κυβέρνησης σε μία “κοινωνία φυσικής ελευθερίας” είναι τριπλός:
- να την προστατεύει από τη βία και την επιβολή άλλων κοινωνιών (εννοούσε τον στρατό)
- να εξασφαλίζει την απονομή δικαιοσύνης ανάμεσα στους πολίτες (εννοούσε δικαστήρια και αστυνομία)
- και να συντηρεί θεσμούς και δημόσια έργα που την συντελούν στην καλή λειτουργία της αλλά το εν δυνάμει κέρδος από την κατασκευή τους δεν θα μπορέσει να καλύψει το κόστος τους (εννοούσε έργα όπως οι δρόμοι)
Επίσης, η ρητορική του δεν μεροληπτούσε υπέρ κάποιας συγκεκριμένης τάξης. Κοινώς, δεν έπαιρνε το μέρος των καπιταλιστών, ούτε της εργατικής τάξης.
💬 Στα λόγια του:
“Για τους περισσότερους πλούσιους, η κυριότερη απόλαυση του πλούτου συνίσταται στην επίδειξη του… η οποία ποτέ δεν αρκεί…”
Στο μυαλό του ήταν όλοι πιόνια σε ένα σύστημα το οποίο, αν το άφηναν ελεύθερο, θα φρόντιζε αόρατα και αβίαστα για τον κάθε έναν.
Και ποιος έδινε τον ρυθμό για να δουλέψει αυτό το σύστημα; Κανένας άλλος πέραν από τις ανάγκες όλων όσων συμμετέχουν σε αυτό, δηλαδή των καταναλωτών.
Αν εναντιωνόταν σε κάτι, τότε αυτό ήταν τα μονοπώλια και κάθε είδους καρτέλ.
💬 Στα λόγια του:
“Άνθρωποι του ίδιου κλάδου σπάνια συναντιούνται… αλλά η συζήτηση τους καταλήγει σε μία συνωμοσία ενάντια στο κοινό ή σε κάτι παραπλανητικό για να αυξήσουν τις τιμές”
Άρα, υπήρχε ηθική στον καπιταλισμό;
Σύμφωνα με την ερμηνεία της αγοράς του Smith, δηλαδή ως μία κολοσσιαία μηχανή η οποία εκλογικεύει κάθε μεμονωμένο εγωιστικό κίνητρο και τα ευθυγραμμίζει με τέτοιο τρόπο ώστε να συντελούν στην αδιάκοπη αύξηση του βιοτικού επιπέδου όλων μελών της… ναι!
💡 Υπενθυμίζω για άλλη μία φορά ότι ο Smith έζησε πριν τον βιομηχανικό καπιταλισμό και δεν πρόλαβε να πάρει γεύση από τις τεράστιες εταιρείες του σήμερα και τα επίπεδα που μπορεί να φτάσει ο κορπορατισμός/crony καπιταλισμός.
Αυτά για τον φίλο μας, λοιπόν!
Πώς σου φάνηκε; Συμφωνείς; Διαφωνείς; Θέλεις να μάθεις περισσότερα;
Την ιδέα του άρθρου και αρκετό υλικό για αυτό μου έδωσε ένα βιβλίο με τίτλο «Οι φιλόσοφοι του Οικονομικού Κόσμου» το οποίο διάβασα μέσα στο καλοκαίρι.
Εάν είσαι από τους ανώμαλους που γουστάρουν οικονομικές θεωρίες και θέλεις να μάθεις περισσότερα για μερικές από τις πιο γνωστές φιγούρες της ιστορίας όπως ο Smith, o Marx και ο Keynes, ρίξτου μια ματιά!
Από την άλλη, μπορείς να μην διαβάσεις κανένα βιβλίο γιατί σε έχω ΗΔΗ φτιάξει εδώ, στο MoneyMinority…
Έγραψα ένα άρθρο πάνω στις οικονομικές σχολές σκέψης στο οποίο επιχειρώ να κάνω μία μίνι αναδρομή στην εξέλιξη των μοντέρνων οικονομικών ώστε να φτάσω ομαλά στις πιο δημοφιλείς του σήμερα.
